Erol TAŞDELEN yazdı: ATATÜRK 1929 EKONOMİ BUNALIMINI NASIL YENDİ?
1929 BUHRANININ OLUŞUMU VE TAHLİL ARAYIŞLARI
Birinci Dünya Savaşından sonra, dünya iktisadi konjonktüründe olumlu gelişmeler olmuş, 1928 yılına kadar üretin ve sürüm süratle artmıştır. Lakin, 1928-29’da doyum halinin birinci belirtileri başlamıştı. Yiyecek ve hammadde fiyatları düşüşler gösterirken, stoklar artmıştı, tekrar tıpkı süreç içinde :
İşsiz sayısı Amerika’da 13 milyonu, Almanya’da 6 milyonu, İngiltere’de 2,6 milyonu ve İtalya’da 1 milyonu bulmuştu. Sanayi ülkelerinde ekmeklerini kaybedenlerin sayısı 40 milyonu bulmuştu.
1929 ‘da 100 olan sanayi istihdam endeksi 1932’ye kadar Amerika’da 53,8 Almanya’da 53,3 Fransa’da 71,6 İngiltere’de 83,5 ve İtalya’da 66,9’a kadar inmiştir.
Toptan fiyatları, kartelleşme hareketinin sonucu olarak, istihdamdaki daralış oranına kıyasla daha az düşmüştür. Dünya ticareti % 60 daralmıştır.
Toptan fiyat endeksi 100 üzerinden ABD’de 68’e, İngiltere’de 67’ye, Almanya’da 70’e, Fransa’da 68’e inmiştir.
Menkul değerlerdeki düşüş dörtte üçü bulmuştur.
Birçok sağlam sayılan işletme iflası birbirini izlemiştir.
1929 buhranı o devrin tek planlanmış iktisadı olan SSCB dışında tüm dünyaya yayılmış, gelişmiş kapitalist dünyayı olduğu kadar azgelişmiş ülkeleri de tesiri altına almıştır. Çesitli ülkelerde uygulamaya konulan, ekonomiyi canlandırmaya yönelik yeni iktisat siyasetlerine ( ABD’de New Deal, Almanya’da Nazilerin silahlanma ve öteki kamu harcamaları yoluyla ekonomiyi canlandırma siyaseti, Fransa’da Halk Cephesinin aldığı önlemler… vb ) karşın bu derin buhran II. Dünya Savaşina kadar sürmüştür.
Dünya iktisadı farklı bloklara bölünmüştür. ( İngiliz Commonwealth’i, Fransa etrafındaki “altın blok”, ABD – Japonya’nın Pasifikde silah zoruna dayanarak oluşturduğu nüfuz bölgesi …vb). Birebir vakitte şiddetli iç ve dış siyasal / askeri uğraşlar ( Nazizm, Fransa’da Halk Cephesi’ne giden olaylar zinciri, İspanya’da iç savaş ve devrimci duruş, bütün bunların doruğu olarak II. Dünya Savaşi ) periyoda damgasını vurmuştur.
Batı dünyasının ülkeleri bu buhranın tesirlerine nasıl karşı koyacaklardı[1]
Bu periyodun iktisat bilimi, dünya iktisadının daha evvelki denetim biçimi yahut kuramsal yapısına nazaran gelişmiş siyaset teklifine dayanıyordu. Meğer dünyanın yeni kuramsal yapısı yeni siyaset tekliflerini gerektiriyordu. Bu yeni teklifler buhran içinde biraz deneme yanılma yolu ile gelişti. İktisat biliminde devrin yaygın niyeti, buhranın önlenmesi için piyasa sisteminin gerek ulusal seviyede gerek memleketler arası seviyede bizatihi çalısmasını ve ahenk yapmasını engelleyen bütün kurumsal pürüzlerin kaldırılması gerektiğini savunmasıdır. Örnegin ulusal seviyede fiyatların düşmesi halinde fiyatlar de düşmelidir. İşgücü piyasasında fiyatlarda düşmelidir. İşgücü piyasasında fiyatların düşmesini engelleyen kurumlar bulunmamalıdır. Milletlerarası seviyede, her ulus kendi üretimini öteki ülkelerin rekabetine karşı kollayıcı önlemler almamalıdır.
Buhranın birinci yıllarında alınan önlemler daima bu yerleşmiş inançlar doğrultusunda oldu. Buhranın bütün şiddeti ile hissedildiği 1930 Şubat’ında “Uyumlu Ekonomik Aksiyon Görüşünde Olan Ön Konferans”, 1927 yılında gümrük duvarlarını indirmek gayesi ile toplanan Dünya Ekonomik Konferansının başarılı olmayan gayretlerini aktifliğe kavuşturmak için toplandı. Gümrük duvarlarını yükseltmek isteğindeki ülkeler konferansa katılmadı. Katılan 27 ülkeden ise yalnız on biri 1931 Nisan’ından evvel gümrüklerini yükselmeye gitmeyeceklerini belirten bir muahedeyi imzaladılar.
Dünya var olan politik istikrar içinde ulusalcı karar verme biçimi hakim oluyordu. Fransa ve İtalya 1929’da Avustralya, İspanya, Kanada, ABD 1930’da gümrük duvarlarını yükselttiler. ABD 1930 Mart’ında Smoot – Hawley Kanununu yürürlüğe koyarak buhrana karşı içe dönük bir siyaset uygulama isteğinde olduğunu belirtiyordu.
1930’larda gümrük duvarlarının süratle yükselişi dünya ticaret hacminin süratle düşmesine neden oluyordu. Bu siyasetin yanında her ülkede buhrana karşı bir tahlil olarak bütçe denkliğine değer verilmesi dolayısı ile doğan deflasyonist[2] baskılarda işsizliğin artmasını hızlandırıyordu.
Uygulamanın tüm sonuçları bu periyottaki iktisat biliminin inançlarına uygun siyasetlerin yetersiz kaldığını açıkca ortaya koyuyordu. Bu sonuçlar ülkedeki klasik kuramsal dışında daha radikal tedbirler aramayı gerektirdi.
1930 Ocak ayında İngiltere’deki İşçi Partisi hükümetin Keynes’in başkanlığında kurduğu komitede, İngiltere’nin ülke içinde yatırımları hızlandırması, ihracata prim vermesi, ithalatın denetimi ve gümrüklerin yükseltilmesi öneriliyordu.
İngiltere 1930’da yürürlüğe koyduğu “konut kanunu” ile sefalet mahallelerinin temizlenmesini teşvik ediyordu. Bu yolla 1931 ile 1933 yılları ortasında ülkedeki inşaat faaliyetlerini % 70 artırdı. 21 Eylül 1931’de İngiltere Paranın altın ile eşitliğini kaldırdı. Paranın kıymetini % 30 düşürerek İngiliz parası üzerinde dolar ve franka nazaran yüksek değerlendirilmiş olmasından doğan baskıyı yok etti. Böylelikle ihracatını artırıcı ve ithalatını azartıcı tarafta önlemler almış oldu. 1932 Şubat’ında İngiltere deflasyonist para siyasetini bırakarak, ucuz para siyaseti uyguladı.
Hoover’in başkanlığında 1932’ye gelen ABD, buhrandan kurtulamamıştı. 1932’deki seçim kampanyasının temel konusu buhrana nasıl deva bulacağı tarafında oldu. Seçin sonunda Roosevelt başkanlığı kazanarak ünlü “New Deal” siyasetini uyguladı. Yeniden İnşaa Finansmanı Kurumu ( Reconstruction Finance Corporation) yolu ile bankalara ve endüstriye açılan büyük krediler ve ipotek edilen konut ve çiftlikleri yine finanse etmek için ayrılan milyar dolarlar, ABD hükümetini dünyanın en büyük borç veren kurumu haline getirdi.
Dünya buhranı tesirini hissettirdiği vakit Almanya’da da ileri sürülen tahlil teklifleri ABD’de ileri sürülen tekliflerin benzeridir.
İtalya’da faşizm 1921 krizinde yararlanarak iktidara el koymuştu. 1933’te Hitler’in iktidara el koymasına paralel olarak, Avrupa’nın demokrasi geleneği çok güçlü olmayan bütün ülkelerinde diktatörlükler ve faşist rejimlerin kurulmasına yol açtı. Avusturya ( 1933 ), Macaristan ( 1931 ), Yugoslavya ( 1932 ), Bulgaristan ( 1934 ), Litvanya ( 1933 ), Estonya ( 1934 ), Portakiz ( 1933 ) bu yılların Avrupa’da rejim değişikliği geçiren ülkeleri oldu. İspanya ( 1936 ), Yunanistan ( 1936 ), Romanya ( 1938 ) makul bir orta ile bu ülkeleri takip etti. Avrupa’da faşizm hakim bir siyasal rejim haline geldi[3].
Latin Amerika ülkeleri ABD’nin etrafını teşkil ediyordu. Bu ülkeler üzerinde ABD’nin denetimi çok yüksekti. Bu neden ile merkezde doğan buhranın etraf ülkeleri içinde ne çeşit fırsatlar sağladığı tahminen de en düzgün bu ülkeler üzerinde gözlemlenebilecekti. Brezilya’nın iktisadı Arjantin’e misal bir dönüşüm geçiriyor, ihracat idareli ekonomik yapısını ithal ikamesine dönük bir endüstrileşme ile çesitlendirip kendine daha çok kâfi bir ekonomik yapıya geçiyordu.
KEYNESÇİ EKONOMİK SİYASETİN OLUŞUMU
- Dünya Savaşı’nın ortasında yer alan yıllarda dünya kapitalizmi tarihinin en derin ve en uzun buhranlarından birini yaşamıştır.
Bu büyük buhran, 19.ncu yüzyıl kapitalizmine mahsus kurallara tümü ile bağlı kalmanın artık mümkün olamayacağı ve sistemin ayakta kalması için özü ile muhakkak ölçüde çelişen birtakım tedbirlerin alınmasının kaçınılmaz olduğu gerçeğini ortaya çıkarmıştı. Bu hususta ne yapılması gerektiğinin açıklanmasında ve anlaşılmasında, İngiliz İktisatçı John Maynard KEYNES ( 1883 – 1946 ) ve ünlü yapıtı “Genel Teori” esas rolü oynamıştır.
Keynesciliği şöyle tanımlayabiliriz[4]:
Metodolojik bakımdan, kelam konusu olan makro – iktisadi bir analizdir. Toplumsal yine üretim sürecinin yapı ve dinamiğinin betimlenmesinde kullanılan büyüklüklere dayanan bu analizde istikrarın değişik kümelerin davranışının sonucu olarak ortaya çıkması beklenir. Bu açıdan Keynescilik neo- klasik analizle bir kopuşu temsil eder.
Teorik bakımdan, neo-klasik okulun uyguladığı cinsten, fiyat kavramları ile yapılan bir analizin yerini gelir kavramı ile yapılan bir analiz alır. Bu manada Keynes, ulusal gelirle özdeşlenen efektif talep ile ilgilenir. İstihdam seviyesini son analizde belirleyen, ulusal gelirin bölüşümüdür. Keynesci okul, konjonktür dalgalanmaları ile büyüme sıkıntılarını inceler, vurguyu tasarruf ile yatırımın birbirinden ayrılışına ve özel yatırımların gerçekleşmeyişine koyar.
İktisat siyaseti bakımından Keynes, Kamu harcamalarından ( “deficit spending” ) çarpan olarak yararlanma ve para siyasetini (cheap Money ) iktisadi canlanmayı harekete geçirmek için, kullanma fikrini savunur yani Keynescilik için her şeyin başında gelen, neo-klasik savunuculuğun yapmak istediği üzere kapitalizmi haklı çıkarmak değildir; onun için kıymetli olan, kapitalizmi kurtarmaktır. Burada devlete belirleyici yol düşer.
Keynesçi Düşünce[5] bir kısım iktisat kitaplarında çocukların oynadıkları bilye yahut aşık cinsinden oyunlarla benzetme kurularak açıklanır. Bu oyunlarda çocuklardan birinin daima kazanması, başkalarının de elinde bir şey kalmaması sonucu, oyunun bitirmesi kaçınılmaz olur. Oyunun yine başlayabilmesi için daima kazananın, kazandıklarından bir kısmını kaybeden arkadaşlarına geri vermesi gerekir. Bunun üzere ekonomik hayatın çöküntüden uzak kalabilmesi için de daima kazananların gelirlerinden transfer yolu ile daima kaybedenlere satın alma gücü kazandırması gerektirmektedir. Bu fonksiyonun yerine getirilmesinde Keynes, en kıymetli rolü devlete tanımaktadır. Keynes Pazar ve rekabete dayalı işleyişin devlet karışmadığı sürece ülkü istikrara ulaşmasının boş bir hayal olduğunu; bilakis, bu durumda iflasların ve işsizliğin, sistemin ayrılmaz bir kesimi olduğu görüşünü ortaya koymuştur.
BUNALIM DEVRİNDE TÜRKİYE
Yeni Türkiye Cumhuriyeti, uygulayacağı iktisadi politikayı 1923 İzmir İktisat Kongresi‘nde saptamıştır.
İzmir İktisat Kongresi ise I. Dünya Savaşı yıllarındaki karaborsa ve spekülasyon ortamından güçlenerek çıkan ticaret burjuvazisinin istekleri doğrultusunda kararlar almıştır.
Kongrenin gayesi yerli burjuvazi yaratma yolunda karar alıp ülkedeki kapitalist gelişmenin ivmesini artırmaktır. Kongrede oluşan genel çizgi, birtakım istisnalar dışında, 1932 yılına kadar cumhuriyetin ekonomik siyasetine hakim olacaktır. 1920-32 ortasında özel bölüm eli ile liberal bir siyaset uygulaması “ liberalizm” olarak anılır. Kelam konusu periyotta, devlet cılız Türk burjuvazisine yardım için elinden geleni yaptı. Lehlerine değerli kanunlar çıkardı. Mümkün olan ölçüde krediler verdi. Değerli siparişlerde bulundu. Devlet, girişimcilerin ve esnafın bir ortağı üzere çalıştı. Devir “liberal” diye anılmasına karşın, piyasa liberallerin öne sürdüğü üzere “görünmez el” tarafından işletilmiyor, devletin cılız Türk burjuvazisine art çıkması ile nefes alıyordu.
“Devler tarafından yaratılan burjuvazi” mitosu, İttihatçıların olduğu kadar Kemalistlerin de rehber ideolojisiydi[6].
1929’un para krizi kendini muhakkak edince hükümetin mevcut durum ile başa çıkmak için gerekli idari aygıta ve denetim araçlarına sahip olmadığı muhakkak oldu. Türk Lirası’nın paha kaybı sırasında yaşanan kaos, belirli bir istikrar kurmak maksadı ile döviz denetimi yapacak yahut piyasaya para sürüp çekecek araçlar ile donatılmış bir merkez bankası olmadığı görülmüştü[7]. Bir Fransız – İngiliz paydaşlığı olan Osmanlı Bankası para basma inhisarını hala elinde bulunduruyordu. Savaş sırasında İttahat ve Terakki hükümeti bu ayrıcalığa el koymuşsa da 1925’de Osmanlı Bankası’nın imtiyazı yenilenmişti. Hükümet 1930’da döviz işlerini denetim edip elinde toplamak üzere Merkez Bankası’nı kurdu.
1930’da Ulusal İktisat ve Tasarruf Cemiyeti’nin kurulup faaliyete geçmesi ile yeni önlemlerin istikameti muhakkak oldu. Bu cemiyetin maksatları tasarrufu teşvik etmek, yerli malların üretimini ve tüketimini özendirmek, ithal malların tüketimini azaltmak ve genel olarak kendisine kâfi ideolojisini yaymaktı.
Dünya buhranı içinde alınan ekonomik tedbirlerin Türk iktisadı üstündeki tesirleri şöyle özetlenebilir:
Türk parasının bedeli dış paralara nazaran sabit tutulmuştur.
Dış ödemeler istikrarı sağlanmıştır.
Dış ödemeler istikrarının sağlanması için alınan tedbirler ithalatı ölçü ve paha olarak azaltmıştır.
İhracat ise ölçü olarak artmasına rağmen fiyatlardaki düşüş nedeni ile bedel olarak düşmüştür.
Ülke dışında ve içinde ziraî eser fiyatları süratle düşmüştür.
Ülke dışında sanayi eserleri fiyatlarında düşme olmakla birlikte, ülke içinde sabit kalmıştır.
Devlet bütçesinde ve harcamalarında, bütçe istikrarını sağlayıcı kısıntılar yapılmıştır.
1930 – 1939 DEVRİ: MÜDAFAACI – DEVLETÇİ SANAYİLEŞME
A – Devletçilik Uygulamasının Nedenleri
Toplumsal ve tarihi etmenlere ek olarak, 1930’ların başında beliren özgül iç ve dış şartlar devletçi uygulamaları zarurî kılmıştır.
Boratav’a nazaran; devletçilik o denli özel bir yoldur ki, Türkiye’de kapitalizmin gelişmesine, Türk burjuvazisinin sermaye birikiminin sağlanmasına ve sistemin biçimlenmesine damgasını vurmuştur[8].
Sosyalist olmayan bir sistemde devlet işletmeciliği, kapitalist mülkiyet ve bölüşüm bağlantılarından farklı bir münasebetler sistemi içerir. Bu münasebetlerde emekçiler tarafından yaratılan bedeller dolaysız olarak kapitaliste ulaşmaz. Siyasi iktidara hakim olan sınıfların bu kıymetlere el koymaları dolaylı yollardan ve özel ekonomik sistemlerle olur. Bu neden ile kapitalist toplumlarda ortaya çıkan yaygın devlet işletmeciliği “devlet kapitalizmi” olarak tanımlamak daha doğrudur. Türkiye üzere, yeni bağımsızlığını kazanmış ülkelerdeki devletçilik uygulaması, ekseriyetle “milli burjuva” sınıfı yaratmak ve bu yolla kapitalizmi genişletmek hedefine yönelik olmuştur.
a- Devletçi siyasete geçişin iç sebepleri:
Sermeye birikiminin yetersizliği,
1920 ile 1932 yıllarının ekonomik sonuçlarının tatmin edici olmaması. Özel kısma öncelik veren endüstrileşme siyaseti temel sanayi tüketim mallarının yerli üretimi bile sağlayamamıştır. Birinci on yılın sonuna gerçek iktisadın esas bölümlerinde üretim ve gerlirler düşmektedir,
Bütün tanınan kolaylıklara karşın, yabancı sermayenin Türkiye’de yatırım yapmaması,
Devletin, “liberal” periyotta, özel katıya tanıdığı haklar ve takviyenin istismar edilmesi,
Yolsuzluk söylentilerinin yaygınlaşması,
Serbest Fırka ( 1930 ) denemesi, geniş halk kitlelerinin ekonomik hoşnutsuzluğunun bir göstergesi olmuştur,
Atatürk’ün İktisat Kongresini açış konuşmasında belirttiği “ ekonomik bağımsızlık” ve “hızlı kalkınma” prensipleri 1930’lara gelindiğinde gerçekleşmemesi,
Özel teşebbüs yetersizliği,
Osmanlı İmparatorluğundan miras kalan borçların ödenmesine 1928’den itibaren başlanması,
Lozan Antlaşmasının birtakım kararlarının istenildiği üzere bir gümrük siyaseti uygulamasını önlemesi[9],
b – Devletçi siyasete geçişin dış sebepleri
1929 krizi kendini ağır bir halde Türkiye’de duyulur olmuştu. Fiyat düşüşleri ( 1929-32 yılları ortasında değerli ihraç malları fındığın fiyatı % 73, buğdayın % 63, kuru incirin % 52, tütünün % 50, kuru üzümün % 49, pamuğun ise % 48 düşmüştür ) üretim kapasitesinin çok altında yapılması, işsizlik… vb.
Bunalıma tahlil olarak; hükümetlerin iktisada, hükümetlerin iktisada, kamu harcamalarını artırarak direkt karışması kuramsal seviyede öngörülüyor ve uygulama da bu istikamette gelişiyordu.
O yıllarda görülen buhran, çok liberal iktisat yanlılarını bile, piyasa düzeneği konusunda kuşkuya düşürmüştü. Kapitalist ekonomiler buhrandan çıkış için hükümetlerin daha faal rol oynamasını benimserken, birebir sürecin Türkiye’de farklı nitelikte de olsa, ortaya çıkmaması düşünülemezdi[10].
Türkiye’nin yönetici takımları, uygulanan “liberal” siyasetin geleceğinden endişelenmeye başlamışlardı. Zira, yeryüzündeki birebir uygulama içindeki ülkelerin durumu kriz nedeni ile hiç de parlak görülmüyordu.
Sanayileşme ve devletçilik, 1930’larda ortak bir çizgide buluşmaktadır. Devletçiliğin hikayesi bu buluşma ile yazılıyor.
Sovyetler Birliği’nin planlı bir iktisat siyaseti ile endüstrileşme alanında süratli bir gelişme sağlaması ve daha da değerlisi, ekonomik buhranla müsabakadan bu gelişmesini sürdürmesi, Türkiye yöneticisi bölümce, Kurtuluş Savaşi yıllarında başlayan yakınlaşma sonucu ilgi ile izleniyordu.
1933’den sonra, devlet birinci sanayi kuruluşlarını gerçekleştirmeye başlar. Bu işin birinci adımı, İsmet Paşa’nın 1932 Mayısında Sovyetlere gitmesi ve orada bir muahedeye varmasıdır. Sovyetler Türkiye’nin endüstrileşme hareketi için kredi açacak, teknik dayanak sağlayacaktır. Orada, 1929’dan sonra süratli endüstrileşmeyi sağlayan birinci beş yıllık plan yürütülmekte ve başarılı olmaktadır[11].
Gümrük duvarları ile iç Pazarı korumak ve yabancı endüstrilere karşi yerli endüstrini uzunluk atmasının kıymetli şartlarından biri, 1929’dan sonra elde edilmişti. Bu tarihte, Lozan Mutabakatının gümrüklerle ilgili kısıtlayıcı unsurları kararsız kalıyordu. Bu da Türkiye’nin istediği tıp gümrük siyasetleri uygulamasını imkanlı kılıyordu.
B – DEVLETÇİLİK UYGULAMASI
1929’un para krizinin akabinde, iktisadi hayattaki sarsıntıya karşı birinci önlemler alınmıştır. Bu önlemler ekonomiyi kapatmak ve dış pazara bağımlılığını asgariye indirmek hedefine yöneliktir[12].
Önlemler iki hedefe yöneliktir:
1 – Kamu harcamalarını gelirlere uygun olarak dengelemek,
2 – İthalata sınırlamalar getirerek, dış ticaretin açık değil fazla vermesini sağlamak.
A – Devletçi Sanayileşme
1930-39 periyodunda iktisat siyasetleri bakımından iki belirleyici özelliği vardır: Korumacılık ve Devletçilik. İktisat siyasetlerinin yöneldiği gaye ve elde edilen sonuçlar bakımından ise bu yılları bir birinci endüstrileşme devri olarak nitelendirmek uygundur. Bu yıllarda dünya iktisadı büyük buhran içine sürüklenirken Türkiye iktisadının dışa kapanarak ve devlet eli ile bir endüstrileşme denemesi içine girmiş olduğu söylenebilir.
Devletçilik uygulamasının somut seviyede başlangıcı, özü, 1930’ların başında Birinci Beş Yıllık Endüstrileşme Planı’nın benimsenmesi ve uygulanmasıdır. Bu durumda devletçilik uygulamasının kesin olarak, ekonomik gelişmede sanayi öncelik veren bir nitelik taşıdığı söylenebilir.
Dönemin devletçilik siyaseti, “bireyin tek başına yapamayacağı işlerin devlet tarafından gerçekleştirilmesi” biçiminde tanım edilmiştir.
Devletçilik siyaseti ile 1930’lu yıllarda, ithal ikamesi yolu ile endüstrileşme yolunda kıymetli yol alınmış ve muhakkak bir ölçüde sermaye birikimi sağlanmıştır.
Devletçilik siyasetinin temeli, 1932 yılında Temmuz ayında bir hafta içinde kabul edilen ve devlete iktisadi bahislerde kıymetli yetkiler veren, radikal içerikli kanunların yasalaşması ile oluştu.
Devletçilik, 1935’den itibaren, Cumhuriyet Halk Fıkrasının programına, 1937 tarihinden itibaren de Anayasaya girdi.
